Historia Sądu

HISTORIA

MIELECKIEGO SĄDOWNICTWA

 

Dzieje sądownictwa mieleckiego biorą swój początek wraz z po­wstaniem miasta.

W 1457 r. w Piotrkowie król Kazimierz Jagiellończyk za zasługi wobec Korony zezwo­lił Janowi z Mielca na założenie miasta na prawie magdeburskim, na obszarze wsi Mielec, obdarzając go targami tygodniowymi w soboty i jarmarkami w dni Świętej Trójcy
i Świętego Mateusza. Z dokumentu lokacyjnego (znanego z późniejszego odpisu) datowanego na 18 XI 1470 r. wynika, że założycielami miasta na mocy zezwole­nia króla Kazimierza Jagiellończyka byli synowie Jana Mieleckiego - Jan i Bernardyn.

Miasto lokowane na prawie niemieckim (magdeburskim) posiada­ło swój organ sądowniczy w postaci wójta, który sądził wspólnie z ławą miejską. Sąd wójtowsko-ławniczy orzekał w sprawach gardłowych i kry­minalnych, a podlegali mu wszyscy mieszczanie osiedlający się w Miel­cu. Spod jurysdykcji sądownictwa miejskiego i nadzoru starościńskiego wyjęty był wójt, który działając jako niezależny urzędnik królewski, pod­legał - zgodnie z zasadami prawa magdeburskiego - sądowi wyższemu prawa niemieckiego.

W 2. połowie XV w. wójt przestał ostatecznie odgrywać rolę samo­dzielnego czynnika politycznego, zaś jego urząd utracił dotychczasowy dziedziczny charakter. Konsekwencją tego było przejęcie uprawnień ju­rysdykcyjnych przez radę miejską złożoną z rajców
i burmistrza, która jednak realizowała je - w sposób bezpośredni - w bardzo ograniczonym zakresie. Funkcje sądownicze sprawowała natomiast ława sądowa, któ­rej przewodniczył wybieralny wójt sądowy. Oprócz wójta, ławę tworzyli podwójci oraz ławnicy.

Od XVI w. coraz większą rolę w dobrach prywatnych zaczyna od­grywać sądownictwo ich właścicieli, czyli tzw. sądy dominialne. Sądy panów feudalnych (zwane w niektórych miastach sądami zamkowymi) przejmowały w coraz szerszym zakresie dotychczasowe kompetencje są­dów prawa niemieckiego, stając się również organami drugiej instancji
w stosunku do sądów ławniczych.

W XVII i XVIII w. Mielec rządził się, podobnie jak wcześniej, pra­wem magdeburskim. Jego ustrój i samorząd wewnętrzny opierał się na przywilejach królewskich oraz zarządzeniach właścicieli miasta.

Sądownictwo miejskie podlegało w zasadzie kompetencji tych samych organów, co sprawy administracyjne. Pewne zmiany zaszły natomiast w odniesieniu do nomenkla­tury samych sądów i ich rodzajów. Na przykład dawne sądy potrzebne, zupełnie siedzące, zupełnie gajone lub na prawie siedzące przekształciły się wprost w sądy lub akta wójtowskie, burmistrzowskie lub bardzo czę­sto wójtowsko-burmistrzowskie.

W zakresie kompetencji rzeczowej sądy te rozstrzygały wszelkie sprawy cywilne i karne.

W ramach kompetencji miejscowej sądom tym podlegała przede wszystkim ludność zamieszkała na terenie miasta, poza tym wyjątkowo chłopi okolicznych wsi -
w poważniejszych sprawach karnych - należą­cych do pana miasta.

Najczęściej występującymi sądami w Mielcu i mia­stach okolicznych (Rzochów, Radomyśl i Przecław) były sądy mieszane wójtowsko-burmistrzowskie. Poza tym orzekały odrębne sądy ławnicze pod przewodnictwem wójta lub jego zastępcy podwójciego.

Sądy miejskie orzekały w pierwszej instancji. Sądem drugiej in­stancji był sąd dziedzica, zwany sądem zamkowym, dworskim lub zadwornym. W przypadku rozstrzygania sprawy przez przedstawicieli pana miasta nazywano go komisarskim, zjazdowym,
a najczęściej gubernatorskim lub sądem „pana ekonoma". Istniała też jeszcze możliwość apelacji wprost do dziedzica, co kończyło w tych czasach tok instancji sądowej.

W XVIII w. swoją własną jurysdykcję (sądownictwo izraelickie) uzyskali tak­że mieleccy Żydzi. Za zgodą właścicieli miasta uzyskali oni zapewne prawo posiadania synagogi (o czym świadczy fakt istnienia jej tu już w 1745 r.) oraz utworzenie własnej gminy wyznaniowej - kahału.

W okresie zaborów - do połowy XIX w. - na terenie Galicji funkcjo­nowało w dalszym ciągu sądownictwo dominialne, chociaż jego zakres w stosunku do ludności chłopskiej uległ pewnemu osłabieniu.

Sądownictwo mieleckie obejmowało swym zasięgiem niewielki obszar, ograniczony praktycznie do posiadłości właś­cicieli Mielca. Sytuacja zmieniła się w połowie XIX w., gdy w monar­chii austriackiej ukazały się akty prawne wprowadzające nowy ustrój sądownictwa. Patenty cesarskie z lat 1852-1853 uregulowały strukturę oraz kompetencje sądów w zakresie spraw cywilnych i karnych, zaś roz­porządzenie Ministrów Spraw Wewnętrznych, Sprawiedliwości i Skarbu z kwietnia roku 1854 rozstrzygnęło kwestię rozmieszczenia poszczegól­nych sądów na terenie Galicji.

W nowym systemie wymiaru sprawiedliwości najniższą jednostką sądownictwa był urząd powiatowy {Bezirksamt) i sąd powiatowy miej­sko-delegowany (Stadttisch-Delegirte Bezirksgerichte), natomiast organa­mi wyższego szczebla ustanowiono trybunały I i II instancji, które nosiły nazwę sądu obwodowego (Kreisgerichte) lub krajowego (Landesgerichte) -
w zależności od miejsca lokalizacji, a także sądu krajowego wyższego (Oberlandesgerichte). Funkcję trzeciej, ostatecznej instancji pełnił Najwyższy Trybunat Sprawiedliwości
w Wiedniu. Reforma likwidowała jed­nocześnie istniejące dotychczas sądownictwo szlacheckie, magistrackie i dominialne.

Urzędy powiatowe, podobnie jak sądy wyższych instancji, roz­poczęły działalność
w roku 1855, na podstawie wydanych w tej spra­wie dwóch rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości.

Mielec był jednym z miast galicyjskich, w których zlokalizowano siedzibę urzędu powiatowego. Mielecki urząd powiatowy powołano do życia - podobnie jak w całej Galicji - w 1855 r. Trybunałem pierwszej in­stancji dla urzędu powiatowego w Mielcu był tarnowski Sąd Obwodowy. Działał on - wraz z sądami obwodowymi w Nowym Sączu i Rzeszowie oraz Sądem w Krakowie - w okręgu Sądu Krajowego Wyższego w Kra­kowie. Sąd Krajowy Wyższy w Krakowie pełnił zatem funkcję trybunału drugiej instancji dla sądownictwa mie­leckiego, przy czym jego werdykty były ostateczne, kończąc procedurę apelacyjną.

Modyfikację organizacji wymiaru sprawiedliwości w latach 1867-1868 wprowadzono reformą z I połowy lat pięćdziesiątych. W oparciu o rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z lutego 1867 r. dotyczące sądów krajowych wyższych w Krakowie i we Lwowie, potwierdzone ustawą państwową z 11 VI 1868 r., i wydanym w dwa miesiące później rozporządzeniem wykonawczym, w miejsce dawnych urzędów powiato­wych wprowadzono samodzielną jednostkę sądownictwa - sąd powia­towy (Bezirksgerichte). Sądy powiatowe podlegały sądom obwodowym (Kreisgerichte), te zaś wyższym sądom krajowym {Oberlandesgerichte). Wyższe sądy krajowe były drugą i ostatnią instancją apelacyjną dla są­dów powiatowych. Z kolei dla sądów obwodowych najwyższą instancją apelacyjną był Trybunał Sprawiedliwości, który posiadał osobny skład sędziowski dla spraw galicyjskich.

Kompetencje sądów powiatowych obejmowały sprawy cywilne, karne posiadania oraz całość sądownictwa niespornego (spadki, opie­ka i kuratela, uprawnienia dzieci nieślubnych, dobrowolna separacja, 1 rozwód, amortyzacja dokumentów, prowadzenie ksiąg hipotecznych i handlowych, itp.). W procesach cywilnych orzecznictwem sądów powia­towych objęto sprawy, w których przedmiot sporu nie przekraczał 1000 koron, a także naruszenie stanu posiadania. W zakresie sądownictwa karnego sądziły jedynie wykroczenia. Sąd powiatowy wydawał wyroki jednoosobowo, podczas gdy sądy obwodowe i wyższe krajowe orzekały kolegialnie w składzie trzy- do pięcioosobowym, zaś Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości w składzie siedmioosobowym. W sądach powiatowych nie było też ławy przysięgłych.

Na czele sądów powiatowych stali sędziowie pełniący funkcję kie­rownika urzędu. Kierownikowi podlegali adiunkci i auskulanci (praktykanci sądowi), a także kanceliści, obsługujący kancelarię sądową. Porzą­dek w gmachu sądu i podczas rozpraw zapewniali woźni sądowi.

Przez cały okres autonomii Cesarsko-królewski Sąd Powiatowy w Mielcu funkcjonował w strukturze Sądu Okręgowego w Tarnowie. Wraz z sądem mieleckim tworzyły go sądy powiatowe w Żabnie, Tuchowie, Dąbrowie, Pilźnie, Radomyślu Wielkim, Wojniczu, Radłowie oraz miej­sko-delegowany sąd w Tarnowie. Sąd Powiatowy w Mielcu był jednym z dziewięciu sądów powiatowych i obsługiwał obszar powiatu sądowego. W 1910 r. na terenie powiatu politycznego mieleckiego miały swoją siedzibę dwa sądy powiatowe - w Mielcu oraz w Radomyślu Wielkim. Obwód działania CK Sądu Powiatowego w Mielcu obejmował w tym roku miasto Mielec (li­czące 6136 mieszkańców), miasteczko Rzochów oraz 56 gmin wiejskich i 45 obszarów dworskich. Razem na terenie działania sądu mieleckiego mieszkało 42,8 tys. osób.

Mielecki sąd nie posiadał własnego budynku. W sierpniu i październiku 1891 r. mielecki CK Sąd Powiatowy zawarł umowę naj­mu z małżeństwem - Antonim i Emilią Dębickimi, i w ich murowanym domu przy ul. Pańskiej (pod lk. 36) wynajął piętro na potrzeby kancelarii. W wynajętych pomieszczeniach mieściło się 10 kancelarii sądowych, po­nadto pomieszczenie na akta hipoteczne oraz archiwum akt sądowych. W pobliskiej dobudówce mieściło się pomieszczenie dla aresztantów. Rozrost działań sądowych spowodował, że 28 I 1899 r. wynajęto od tychże właścicieli dodatkowe cztery pomieszczenia na parterze wspo­mnianej realności. Okres wynajęcia tego budynku miał trwać do 30 IX 1902 r. Kontrakty te zatwierdziło prezydium CK Sądu Krajowego Wyższego w Krakowie.

Dopiero przed wy­buchem I wojny światowej mielecki sąd znalazł siedzibę we wzniesionym dla jego potrzeb gmachu.

W miarę rozwoju miasta władze miejskie czyniły starania o utwo­rzenie w Mielcu Sądu Obwodowego (Kolegialnego). Powiat mielecki pod­legał Sądowi Obwodowemu w Tarnowie. Rada mielecka wyraziła zgodę na odstąpienie placu na budowę sądu początkowo bezpłatnie (1897 r.), a później w niepełnej odpłatności w wysokości 1000 złr. Jednakże do końca przedstawionego okresu Na­miestnictwo nie podjęło w tej sprawie pozytywnej dla Mielca decyzji. W aktach można spotkać też wzmianki o istnieniu w mieście Sądu Rozjemczego Polubownego; jeden z tych zapisów informuje, że w 1904 r. przeprowadzono wybory do tego sądu.

W latach 1898-1914, szczególnie po 1910 r., znacznie rozbu­dowano skromny dotychczas aparat sędziowski i pomocniczy. W roku 1910 powiększono natomiast obsadę sędziowską. Od tej pory w sądzie mieleckim było sześć etatów sędziowskich, naczelnik, sędzia powiatowy -Władysław Rechowicz (1910), Jan Tenczyn (1911-1912, 1914) oraz dr Andrzej Głogoszowski (1913) i czterech sędziów samoistnych. Sędziami samoistnymi w latach 1910-1914 byli: dr Kazimierz Czarny (1910), dr Aleksander Leon Aleksandrowicz (1910-1914), Wincenty Dyrcz (1910-1914), Roman Otowski (1910-1914), dr Józef Kaczmarski (czasowo przy­dzielony, 1910), Karol Stanisław Jawornik (1911), dr Jan Kozik (1911-1914), Stanisław Reiss (czasowo przydzielony) oraz Władysław Kapa (1913-1914). Wprowadzenie nowych etatów sędziowskich wynikało z likwidacji stanowiska adiunkta. Do czasu likwidacji liczba adiunktów zwiększyła się do trzech.

Obsadę etatową zwiększyła również kancelaria sądowa, zatrud­niająca w ostatnich latach sześciu urzędników. Do roku 1910 w struk­turze Sądu Powiatowego w Mielcu występowały dwa nowe stanowiska - sekretarza i oficjała. Sekretarz kierował pracą urzędu, zaś oficjał pro­wadził sądową kancelarię.

W roku 1914 CK Sąd Powiatowy w Mielcu posiadał już 21 etatów, a obsada personalna przedstawiała się następująco: naczelnik i sędzia powiatowy - Eugeniusz Jelonek sędzia powiatowy - Jan Tenczyn, sędziowie - dr Aleksander Leon Aleksandrowicz, Wincenty Dyrcz, Władysław Kapa, Roman Otowski i dr Jan Kozik, kanceliści - Ludwik Gajda - st. oficjalista; oficjaliści – Franciszek Rachwał, Paweł Kondratiuk, Jan Demkow, Józef Leopold Kram
i Kazimierz Jamza, notariusz - Ignacy Koniński, adwokaci - dr Stanisław Konrad Łojasiewicz, dr Julian Wronka, dr Stanisław Kazimierz Nowaczyński, dr Ozjasz (Oskar) Isenberg i dr Julian Plutyński woźnych - 2.

Ówczesny Sąd Powiatowy w Mielcu w obsadzie jak i zakresie wykonywanych funkcji znacznie odbiegał od pierwowzoru z XIX stulecia. W 1914 roku przy Sądzie działała jak na miejscowe warunki spora grupa adwokatów, a od ponad 20 lat można było skorzystać z usług notariusza.

Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę ustrój sądowy pozostawiono bez większych zmian, tzn. różny dla trzech zaborów. W Miel­cu funkcjonował nadal sąd powiatowy jako sąd I instancji, a II instancję sta­nowił sąd okręgowy. Ujednolicenie sądownictwa na terenie całego państwa polskiego nastąpiło dopiero w dniu 11 1929 r., kiedy wprowadzono w życie prawo o ustroju sądów powszechnych. W Mielcu powołano sąd grodzki, któ­ry miał rozpoznawać w I instancji drobniejsze sprawy cywilne i karne. Dla poważniejszych spraw cywilnych i karnych I instancją był sąd okręgowy. Sądy I instancji (m.in. w Mielcu) orzekały w składzie jednego sędziego, a II instancji w składzie kolegialnym. Zasięg terytorialny sądów był różny od granic administracyjnych powiatów i województw. Od 1929 r. funkcjonował przy sądzie grodzkim sąd pracy, który orzekał w sprawach związanych ze stosunkiem pracy. Stanowili go sę­dzia i 2 ławników, którzy reprezento­wali grupę pracodawców i grupę pra­cowników.

OKUPACJA HITLEROWSKA (IX 1939 r. - 5 VIII 1944 r.)

Na terenie Generalnej Gu­berni niemieccy okupanci wprowadzi­li sądownictwo niemieckie, ale pozos­tawili sądy polskie (m.in. sąd w Mielcu) dla orzekania o drobnych i nie intere­sujących (okupantów) sprawach cywilnych i karnych. Polaków, podej­rzanych
o działalność konspiracyjną i aresztowanych przez Niemców, a także skazanych za zwykłe przestępstwa, przetrzymywano w więzieniu znajdującym się w budynku za gmachem sądu.

29 III 1943 r. Oddział „Jędrusie”, przy wsparciu miejscowej grupy AK przeprowadził brawurową akcję rozbicia tego więzienia i uwolnił ponad 170 więźniów, w tym wszystkich podejrza­nych o konspirację. Zdarzenie to upamiętnia wmurowana w ścianę gmachu Sądu Rejonowego w Mielcu tablica.

Lata 1944-2012

W latach 1944-1950 mielecki Sąd Grodzki funkcjonował na podstawie przedwojennych przepisów o ustroju sądów. Nie zmieniła się także jego siedziba i obsada etatowa.

Od 1 stycznia 1950 roku, na podstawie wprowadzenia w życie nowej organizacji sądownictwa, zakończył funkcjonowanie Sąd Grodzki, a powołano Sąd Powiatowy Mielcu jako sąd I instancji. Posiadał wówczas Wydział I Cywilny i Wydział II Karny. Wprowadzono także ławników ludowych w postępowaniu cywilnym i karnym. Wydzielono natomiast Prokuraturę Powiatową jako odrębną instytucję. W kolejnych latach, związku z dynamicznym rozwojem Mielca i powiatu, powiększano stan osobowy mieleckiego sądu. W 1969 r. w jego skład wchodzili: prezes, wicepre­zes, 3 sędziowie, 3 kierownicy sekre­tariatu, główny księgowy, starszy se­kretarz, 6 sekretarzy, 2 woźnych i ko­mornik.

W połowie 1975 r., w związku z likwidacją powiatów, w Mielcu prze­mianowano Sąd Powiatowy na Sąd Re­jonowy, pozostawiając go nadal sądem I instancji. W 1980 r. utworzono Wy­dział III Rodzinny i Nieletnich, a w 1985 r. Wydział IV Pracy. Po likwida­cji Państwowych Biur Notarialnych w 1992 r., m.in. w Mielcu, dla prowadze­nia ksiąg wieczystych powołano Wydział V Ksiąg Wieczystych. 3 VII 1990 r przeniesiono do sądów kolegia do spraw wykroczeń. Od stycznia 2000 r. roz­począł funkcjonowanie Wydział VI Grodzki (od 2004 r. Wydział VII Grodz­ki) dla spraw cywilnych uproszczo­nych i karnych, a od stycznia 2004 r Wydział VI Grodzki dla spraw wykroczeniowych. W 2005 r. rozpoczęto re­mont i modernizację dwóch budynków sądowych zakończony ostatecznie w 2011 roku.

Aktualnie skład oso­bowy mieleckiego sądu stanowią: prezes, wiceprezes, 13 sędziów (1 etat sędziowski nieobsadzony), 3 re­ferendarzy, 4 asystentów sędziów, 13 kuratorów zawodowych, 41 urzędni­ków i 5 pracowników obsługi.

Jednostką od lat 40 - tych XX wieku zarządzali: Naczelnik Józef Figwer (lata 40.). Prezesi: Michał Burczycki (lata 50.), Marian Berezowski (lata 50.), Stefan Podraza (1955-1960), Marian Nowak (1960-1970), Kazimierz Piętal (1970-1990), Ryszard Rybak (1990-1998), Marian Rżany (1998-2002), Władysław Stala (2002-2010), Grzegorz Król (2010-).

Wykaz Sędziów orzekający w Sądzie w Mielcu w wyżej wymienionym okresie przedstawia się następująco: Krystyna Aszklar, Stanisław Bajak, Jerzy Bando, Bronisław Barłowski, Marian Berezowski, Zbig­niew Bochenek, Michał Burczycki, Lu­cyna Ciurkot, Lucyna Fiołek, Teresa Harmata, Franciszek Janas, Józef Ja­kubowski, Anna Kiliańska, Magdalena Klimek, Mariusz Kobylarz, Edward Kosowski, Ewa Król, Grzegorz Król, Ryszard Krzaczkowski, Ewa Kupczyńska-Kania, Teresa Lachcik, Małgo­rzata Marzec, Krzysztof Mazur, Bogu­miła Michalska, Jan Nijander, Marian Nowak, Kazimierz Piętal, Stefan Pod­raza, Jolanta Polak, Ryszard Rybak, Marian Rżany, Wiesława Sech, Czesław Skałecki, Władysław Stala, Katarzyna Sypek-Augustyn Alicja Szkotnicka, Tomasz Turbak, Marian Wilk, Maria Woźniacka, Edward Zagraba, Lidia Ziarko, Henryka Zięba i Jan Zięba.

 

Opracował

Pan Sędzia Sądu Rejonowego w Mielcu - Władysław Stala na podstawie:

1. Grzegorz Zamoyski „CK Sąd Powiatowy w Mielcu 1868-1914. Studium z dziejów sądownictwa galicyjskiego” w: „Dzieje lokalne pośród wydarzeń i procesów historycznych” pod red. Krzysztofa Haptasia, Samorządowe Centrum Kultury w Mielcu, 2007, s. 249 – 270.
2. Józef Witek „Encyklopedia miasta Mielca”, tom 1-3, Wydawnictwo „AWR Korso”, 2004.