HISTORIA
MIELECKIEGO SĄDOWNICTWA
Dzieje sądownictwa mieleckiego biorą swój początek wraz z powstaniem miasta.
W 1457 r. w Piotrkowie król Kazimierz Jagiellończyk za zasługi wobec Korony zezwolił Janowi z Mielca na założenie miasta na prawie magdeburskim, na obszarze wsi Mielec, obdarzając go targami tygodniowymi w soboty i jarmarkami w dni Świętej Trójcy
i Świętego Mateusza. Z dokumentu lokacyjnego (znanego z późniejszego odpisu) datowanego na 18 XI 1470 r. wynika, że założycielami miasta na mocy zezwolenia króla Kazimierza Jagiellończyka byli synowie Jana Mieleckiego - Jan i Bernardyn.
Miasto lokowane na prawie niemieckim (magdeburskim) posiadało swój organ sądowniczy w postaci wójta, który sądził wspólnie z ławą miejską. Sąd wójtowsko-ławniczy orzekał w sprawach gardłowych i kryminalnych, a podlegali mu wszyscy mieszczanie osiedlający się w Mielcu. Spod jurysdykcji sądownictwa miejskiego i nadzoru starościńskiego wyjęty był wójt, który działając jako niezależny urzędnik królewski, podlegał - zgodnie z zasadami prawa magdeburskiego - sądowi wyższemu prawa niemieckiego.
W 2. połowie XV w. wójt przestał ostatecznie odgrywać rolę samodzielnego czynnika politycznego, zaś jego urząd utracił dotychczasowy dziedziczny charakter. Konsekwencją tego było przejęcie uprawnień jurysdykcyjnych przez radę miejską złożoną z rajców
i burmistrza, która jednak realizowała je - w sposób bezpośredni - w bardzo ograniczonym zakresie. Funkcje sądownicze sprawowała natomiast ława sądowa, której przewodniczył wybieralny wójt sądowy. Oprócz wójta, ławę tworzyli podwójci oraz ławnicy.
Od XVI w. coraz większą rolę w dobrach prywatnych zaczyna odgrywać sądownictwo ich właścicieli, czyli tzw. sądy dominialne. Sądy panów feudalnych (zwane w niektórych miastach sądami zamkowymi) przejmowały w coraz szerszym zakresie dotychczasowe kompetencje sądów prawa niemieckiego, stając się również organami drugiej instancji
w stosunku do sądów ławniczych.
W XVII i XVIII w. Mielec rządził się, podobnie jak wcześniej, prawem magdeburskim. Jego ustrój i samorząd wewnętrzny opierał się na przywilejach królewskich oraz zarządzeniach właścicieli miasta.
Sądownictwo miejskie podlegało w zasadzie kompetencji tych samych organów, co sprawy administracyjne. Pewne zmiany zaszły natomiast w odniesieniu do nomenklatury samych sądów i ich rodzajów. Na przykład dawne sądy potrzebne, zupełnie siedzące, zupełnie gajone lub na prawie siedzące przekształciły się wprost w sądy lub akta wójtowskie, burmistrzowskie lub bardzo często wójtowsko-burmistrzowskie.
W zakresie kompetencji rzeczowej sądy te rozstrzygały wszelkie sprawy cywilne i karne.
W ramach kompetencji miejscowej sądom tym podlegała przede wszystkim ludność zamieszkała na terenie miasta, poza tym wyjątkowo chłopi okolicznych wsi -
w poważniejszych sprawach karnych - należących do pana miasta.
Najczęściej występującymi sądami w Mielcu i miastach okolicznych (Rzochów, Radomyśl i Przecław) były sądy mieszane wójtowsko-burmistrzowskie. Poza tym orzekały odrębne sądy ławnicze pod przewodnictwem wójta lub jego zastępcy podwójciego.
Sądy miejskie orzekały w pierwszej instancji. Sądem drugiej instancji był sąd dziedzica, zwany sądem zamkowym, dworskim lub zadwornym. W przypadku rozstrzygania sprawy przez przedstawicieli pana miasta nazywano go komisarskim, zjazdowym,
a najczęściej gubernatorskim lub sądem „pana ekonoma". Istniała też jeszcze możliwość apelacji wprost do dziedzica, co kończyło w tych czasach tok instancji sądowej.
W XVIII w. swoją własną jurysdykcję (sądownictwo izraelickie) uzyskali także mieleccy Żydzi. Za zgodą właścicieli miasta uzyskali oni zapewne prawo posiadania synagogi (o czym świadczy fakt istnienia jej tu już w 1745 r.) oraz utworzenie własnej gminy wyznaniowej - kahału.
W okresie zaborów - do połowy XIX w. - na terenie Galicji funkcjonowało w dalszym ciągu sądownictwo dominialne, chociaż jego zakres w stosunku do ludności chłopskiej uległ pewnemu osłabieniu.
Sądownictwo mieleckie obejmowało swym zasięgiem niewielki obszar, ograniczony praktycznie do posiadłości właścicieli Mielca. Sytuacja zmieniła się w połowie XIX w., gdy w monarchii austriackiej ukazały się akty prawne wprowadzające nowy ustrój sądownictwa. Patenty cesarskie z lat 1852-1853 uregulowały strukturę oraz kompetencje sądów w zakresie spraw cywilnych i karnych, zaś rozporządzenie Ministrów Spraw Wewnętrznych, Sprawiedliwości i Skarbu z kwietnia roku 1854 rozstrzygnęło kwestię rozmieszczenia poszczególnych sądów na terenie Galicji.
W nowym systemie wymiaru sprawiedliwości najniższą jednostką sądownictwa był urząd powiatowy {Bezirksamt) i sąd powiatowy miejsko-delegowany (Stadttisch-Delegirte Bezirksgerichte), natomiast organami wyższego szczebla ustanowiono trybunały I i II instancji, które nosiły nazwę sądu obwodowego (Kreisgerichte) lub krajowego (Landesgerichte) -
w zależności od miejsca lokalizacji, a także sądu krajowego wyższego (Oberlandesgerichte). Funkcję trzeciej, ostatecznej instancji pełnił Najwyższy Trybunat Sprawiedliwości
w Wiedniu. Reforma likwidowała jednocześnie istniejące dotychczas sądownictwo szlacheckie, magistrackie i dominialne.
Urzędy powiatowe, podobnie jak sądy wyższych instancji, rozpoczęły działalność
w roku 1855, na podstawie wydanych w tej sprawie dwóch rozporządzeń Ministra Sprawiedliwości.
Mielec był jednym z miast galicyjskich, w których zlokalizowano siedzibę urzędu powiatowego. Mielecki urząd powiatowy powołano do życia - podobnie jak w całej Galicji - w 1855 r. Trybunałem pierwszej instancji dla urzędu powiatowego w Mielcu był tarnowski Sąd Obwodowy. Działał on - wraz z sądami obwodowymi w Nowym Sączu i Rzeszowie oraz Sądem w Krakowie - w okręgu Sądu Krajowego Wyższego w Krakowie. Sąd Krajowy Wyższy w Krakowie pełnił zatem funkcję trybunału drugiej instancji dla sądownictwa mieleckiego, przy czym jego werdykty były ostateczne, kończąc procedurę apelacyjną.
Modyfikację organizacji wymiaru sprawiedliwości w latach 1867-1868 wprowadzono reformą z I połowy lat pięćdziesiątych. W oparciu o rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z lutego 1867 r. dotyczące sądów krajowych wyższych w Krakowie i we Lwowie, potwierdzone ustawą państwową z 11 VI 1868 r., i wydanym w dwa miesiące później rozporządzeniem wykonawczym, w miejsce dawnych urzędów powiatowych wprowadzono samodzielną jednostkę sądownictwa - sąd powiatowy (Bezirksgerichte). Sądy powiatowe podlegały sądom obwodowym (Kreisgerichte), te zaś wyższym sądom krajowym {Oberlandesgerichte). Wyższe sądy krajowe były drugą i ostatnią instancją apelacyjną dla sądów powiatowych. Z kolei dla sądów obwodowych najwyższą instancją apelacyjną był Trybunał Sprawiedliwości, który posiadał osobny skład sędziowski dla spraw galicyjskich.
Kompetencje sądów powiatowych obejmowały sprawy cywilne, karne posiadania oraz całość sądownictwa niespornego (spadki, opieka i kuratela, uprawnienia dzieci nieślubnych, dobrowolna separacja, 1 rozwód, amortyzacja dokumentów, prowadzenie ksiąg hipotecznych i handlowych, itp.). W procesach cywilnych orzecznictwem sądów powiatowych objęto sprawy, w których przedmiot sporu nie przekraczał 1000 koron, a także naruszenie stanu posiadania. W zakresie sądownictwa karnego sądziły jedynie wykroczenia. Sąd powiatowy wydawał wyroki jednoosobowo, podczas gdy sądy obwodowe i wyższe krajowe orzekały kolegialnie w składzie trzy- do pięcioosobowym, zaś Najwyższy Trybunał Sprawiedliwości w składzie siedmioosobowym. W sądach powiatowych nie było też ławy przysięgłych.
Na czele sądów powiatowych stali sędziowie pełniący funkcję kierownika urzędu. Kierownikowi podlegali adiunkci i auskulanci (praktykanci sądowi), a także kanceliści, obsługujący kancelarię sądową. Porządek w gmachu sądu i podczas rozpraw zapewniali woźni sądowi.
Przez cały okres autonomii Cesarsko-królewski Sąd Powiatowy w Mielcu funkcjonował w strukturze Sądu Okręgowego w Tarnowie. Wraz z sądem mieleckim tworzyły go sądy powiatowe w Żabnie, Tuchowie, Dąbrowie, Pilźnie, Radomyślu Wielkim, Wojniczu, Radłowie oraz miejsko-delegowany sąd w Tarnowie. Sąd Powiatowy w Mielcu był jednym z dziewięciu sądów powiatowych i obsługiwał obszar powiatu sądowego. W 1910 r. na terenie powiatu politycznego mieleckiego miały swoją siedzibę dwa sądy powiatowe - w Mielcu oraz w Radomyślu Wielkim. Obwód działania CK Sądu Powiatowego w Mielcu obejmował w tym roku miasto Mielec (liczące 6136 mieszkańców), miasteczko Rzochów oraz 56 gmin wiejskich i 45 obszarów dworskich. Razem na terenie działania sądu mieleckiego mieszkało 42,8 tys. osób.
Mielecki sąd nie posiadał własnego budynku. W sierpniu i październiku 1891 r. mielecki CK Sąd Powiatowy zawarł umowę najmu z małżeństwem - Antonim i Emilią Dębickimi, i w ich murowanym domu przy ul. Pańskiej (pod lk. 36) wynajął piętro na potrzeby kancelarii. W wynajętych pomieszczeniach mieściło się 10 kancelarii sądowych, ponadto pomieszczenie na akta hipoteczne oraz archiwum akt sądowych. W pobliskiej dobudówce mieściło się pomieszczenie dla aresztantów. Rozrost działań sądowych spowodował, że 28 I 1899 r. wynajęto od tychże właścicieli dodatkowe cztery pomieszczenia na parterze wspomnianej realności. Okres wynajęcia tego budynku miał trwać do 30 IX 1902 r. Kontrakty te zatwierdziło prezydium CK Sądu Krajowego Wyższego w Krakowie.
Dopiero przed wybuchem I wojny światowej mielecki sąd znalazł siedzibę we wzniesionym dla jego potrzeb gmachu.
W miarę rozwoju miasta władze miejskie czyniły starania o utworzenie w Mielcu Sądu Obwodowego (Kolegialnego). Powiat mielecki podlegał Sądowi Obwodowemu w Tarnowie. Rada mielecka wyraziła zgodę na odstąpienie placu na budowę sądu początkowo bezpłatnie (1897 r.), a później w niepełnej odpłatności w wysokości 1000 złr. Jednakże do końca przedstawionego okresu Namiestnictwo nie podjęło w tej sprawie pozytywnej dla Mielca decyzji. W aktach można spotkać też wzmianki o istnieniu w mieście Sądu Rozjemczego Polubownego; jeden z tych zapisów informuje, że w 1904 r. przeprowadzono wybory do tego sądu.
W latach 1898-1914, szczególnie po 1910 r., znacznie rozbudowano skromny dotychczas aparat sędziowski i pomocniczy. W roku 1910 powiększono natomiast obsadę sędziowską. Od tej pory w sądzie mieleckim było sześć etatów sędziowskich, naczelnik, sędzia powiatowy -Władysław Rechowicz (1910), Jan Tenczyn (1911-1912, 1914) oraz dr Andrzej Głogoszowski (1913) i czterech sędziów samoistnych. Sędziami samoistnymi w latach 1910-1914 byli: dr Kazimierz Czarny (1910), dr Aleksander Leon Aleksandrowicz (1910-1914), Wincenty Dyrcz (1910-1914), Roman Otowski (1910-1914), dr Józef Kaczmarski (czasowo przydzielony, 1910), Karol Stanisław Jawornik (1911), dr Jan Kozik (1911-1914), Stanisław Reiss (czasowo przydzielony) oraz Władysław Kapa (1913-1914). Wprowadzenie nowych etatów sędziowskich wynikało z likwidacji stanowiska adiunkta. Do czasu likwidacji liczba adiunktów zwiększyła się do trzech.
Obsadę etatową zwiększyła również kancelaria sądowa, zatrudniająca w ostatnich latach sześciu urzędników. Do roku 1910 w strukturze Sądu Powiatowego w Mielcu występowały dwa nowe stanowiska - sekretarza i oficjała. Sekretarz kierował pracą urzędu, zaś oficjał prowadził sądową kancelarię.
W roku 1914 CK Sąd Powiatowy w Mielcu posiadał już 21 etatów, a obsada personalna przedstawiała się następująco: naczelnik i sędzia powiatowy - Eugeniusz Jelonek sędzia powiatowy - Jan Tenczyn, sędziowie - dr Aleksander Leon Aleksandrowicz, Wincenty Dyrcz, Władysław Kapa, Roman Otowski i dr Jan Kozik, kanceliści - Ludwik Gajda - st. oficjalista; oficjaliści – Franciszek Rachwał, Paweł Kondratiuk, Jan Demkow, Józef Leopold Kram
i Kazimierz Jamza, notariusz - Ignacy Koniński, adwokaci - dr Stanisław Konrad Łojasiewicz, dr Julian Wronka, dr Stanisław Kazimierz Nowaczyński, dr Ozjasz (Oskar) Isenberg i dr Julian Plutyński woźnych - 2.
Ówczesny Sąd Powiatowy w Mielcu w obsadzie jak i zakresie wykonywanych funkcji znacznie odbiegał od pierwowzoru z XIX stulecia. W 1914 roku przy Sądzie działała jak na miejscowe warunki spora grupa adwokatów, a od ponad 20 lat można było skorzystać z usług notariusza.
Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę ustrój sądowy pozostawiono bez większych zmian, tzn. różny dla trzech zaborów. W Mielcu funkcjonował nadal sąd powiatowy jako sąd I instancji, a II instancję stanowił sąd okręgowy. Ujednolicenie sądownictwa na terenie całego państwa polskiego nastąpiło dopiero w dniu 11 1929 r., kiedy wprowadzono w życie prawo o ustroju sądów powszechnych. W Mielcu powołano sąd grodzki, który miał rozpoznawać w I instancji drobniejsze sprawy cywilne i karne. Dla poważniejszych spraw cywilnych i karnych I instancją był sąd okręgowy. Sądy I instancji (m.in. w Mielcu) orzekały w składzie jednego sędziego, a II instancji w składzie kolegialnym. Zasięg terytorialny sądów był różny od granic administracyjnych powiatów i województw. Od 1929 r. funkcjonował przy sądzie grodzkim sąd pracy, który orzekał w sprawach związanych ze stosunkiem pracy. Stanowili go sędzia i 2 ławników, którzy reprezentowali grupę pracodawców i grupę pracowników.
OKUPACJA HITLEROWSKA (IX 1939 r. - 5 VIII 1944 r.)
Na terenie Generalnej Guberni niemieccy okupanci wprowadzili sądownictwo niemieckie, ale pozostawili sądy polskie (m.in. sąd w Mielcu) dla orzekania o drobnych i nie interesujących (okupantów) sprawach cywilnych i karnych. Polaków, podejrzanych
o działalność konspiracyjną i aresztowanych przez Niemców, a także skazanych za zwykłe przestępstwa, przetrzymywano w więzieniu znajdującym się w budynku za gmachem sądu.
29 III 1943 r. Oddział „Jędrusie”, przy wsparciu miejscowej grupy AK przeprowadził brawurową akcję rozbicia tego więzienia i uwolnił ponad 170 więźniów, w tym wszystkich podejrzanych o konspirację. Zdarzenie to upamiętnia wmurowana w ścianę gmachu Sądu Rejonowego w Mielcu tablica.
Lata 1944-2012
W latach 1944-1950 mielecki Sąd Grodzki funkcjonował na podstawie przedwojennych przepisów o ustroju sądów. Nie zmieniła się także jego siedziba i obsada etatowa.
Od 1 stycznia 1950 roku, na podstawie wprowadzenia w życie nowej organizacji sądownictwa, zakończył funkcjonowanie Sąd Grodzki, a powołano Sąd Powiatowy Mielcu jako sąd I instancji. Posiadał wówczas Wydział I Cywilny i Wydział II Karny. Wprowadzono także ławników ludowych w postępowaniu cywilnym i karnym. Wydzielono natomiast Prokuraturę Powiatową jako odrębną instytucję. W kolejnych latach, związku z dynamicznym rozwojem Mielca i powiatu, powiększano stan osobowy mieleckiego sądu. W 1969 r. w jego skład wchodzili: prezes, wiceprezes, 3 sędziowie, 3 kierownicy sekretariatu, główny księgowy, starszy sekretarz, 6 sekretarzy, 2 woźnych i komornik.
W połowie 1975 r., w związku z likwidacją powiatów, w Mielcu przemianowano Sąd Powiatowy na Sąd Rejonowy, pozostawiając go nadal sądem I instancji. W 1980 r. utworzono Wydział III Rodzinny i Nieletnich, a w 1985 r. Wydział IV Pracy. Po likwidacji Państwowych Biur Notarialnych w 1992 r., m.in. w Mielcu, dla prowadzenia ksiąg wieczystych powołano Wydział V Ksiąg Wieczystych. 3 VII 1990 r przeniesiono do sądów kolegia do spraw wykroczeń. Od stycznia 2000 r. rozpoczął funkcjonowanie Wydział VI Grodzki (od 2004 r. Wydział VII Grodzki) dla spraw cywilnych uproszczonych i karnych, a od stycznia 2004 r Wydział VI Grodzki dla spraw wykroczeniowych. W 2005 r. rozpoczęto remont i modernizację dwóch budynków sądowych zakończony ostatecznie w 2011 roku.
Aktualnie skład osobowy mieleckiego sądu stanowią: prezes, wiceprezes, 13 sędziów (1 etat sędziowski nieobsadzony), 3 referendarzy, 4 asystentów sędziów, 13 kuratorów zawodowych, 41 urzędników i 5 pracowników obsługi.
Jednostką od lat 40 - tych XX wieku zarządzali: Naczelnik Józef Figwer (lata 40.). Prezesi: Michał Burczycki (lata 50.), Marian Berezowski (lata 50.), Stefan Podraza (1955-1960), Marian Nowak (1960-1970), Kazimierz Piętal (1970-1990), Ryszard Rybak (1990-1998), Marian Rżany (1998-2002), Władysław Stala (2002-2010), Grzegorz Król (2010-).
Wykaz Sędziów orzekający w Sądzie w Mielcu w wyżej wymienionym okresie przedstawia się następująco: Krystyna Aszklar, Stanisław Bajak, Jerzy Bando, Bronisław Barłowski, Marian Berezowski, Zbigniew Bochenek, Michał Burczycki, Lucyna Ciurkot, Lucyna Fiołek, Teresa Harmata, Franciszek Janas, Józef Jakubowski, Anna Kiliańska, Magdalena Klimek, Mariusz Kobylarz, Edward Kosowski, Ewa Król, Grzegorz Król, Ryszard Krzaczkowski, Ewa Kupczyńska-Kania, Teresa Lachcik, Małgorzata Marzec, Krzysztof Mazur, Bogumiła Michalska, Jan Nijander, Marian Nowak, Kazimierz Piętal, Stefan Podraza, Jolanta Polak, Ryszard Rybak, Marian Rżany, Wiesława Sech, Czesław Skałecki, Władysław Stala, Katarzyna Sypek-Augustyn Alicja Szkotnicka, Tomasz Turbak, Marian Wilk, Maria Woźniacka, Edward Zagraba, Lidia Ziarko, Henryka Zięba i Jan Zięba.
Opracował
Pan Sędzia Sądu Rejonowego w Mielcu - Władysław Stala na podstawie:
- Grzegorz Zamoyski „CK Sąd Powiatowy w Mielcu 1868-1914. Studium z dziejów sądownictwa galicyjskiego” w: „Dzieje lokalne pośród wydarzeń i procesów historycznych” pod red. Krzysztofa Haptasia, Samorządowe Centrum Kultury w Mielcu, 2007, s. 249 – 270.
- Józef Witek „Encyklopedia miasta Mielca”, tom 1-3, Wydawnictwo „AWR Korso”, 2004.